Kanuni i Lekës së Madh apo Lekë Dukagjinit. –

Edhe më i fuqishëm te shqiptarët është ruajtur gjatë shekujve kujtesa e thellë historike për Aleksandrin e Madh. Edhe pse jetoi pak, 33 vjet (356-323 para erës sonë) dhe mbretëroi vetëm 13 vjet (336-323), Aleksandri i Madh është personaliteti shtetëror dhe ushtarak më i madh që kanë nxjerrë trevat e Ballkanit dhe një nga figurat më të shkëlqyeshme të historisë evropiane dhe botërore. Aleksandri i Madh në kujtesën historike, të Skënderbeut e të Shqiptarëve.

Prof. Dr.  Kasem Biçoku

Shqiptarët, bashkë me gjuhën dhe kulturën e lashtë kanë ruajtur traditën historike dhe kujtimin për figurat madhore të së kaluarës. Nga lashtësia kanë mbetur të pashlyera në kujtesën historike të shqiptarëve dy personalitetet më madhore të asaj periudhe, Aleksandri i Madh dhe Pirroja i Epirit.

Emri i Pirros (319-272 para erës sonë) është përjetësuar në toponiminë dhe antroponiminë mesjetare e të mëvonshme, si edhe në kujtesën historike të shqiptarëve. Heroi ynë Kombëtar, Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, është krenuar për veprimet ushtarake të Pirros në Itali dhe ka përdorur në simbolet e veta shtetërore elemente nga simbolet e Pirros. Pirroja është përkujtuar gjerësisht edhe në veprat e humanistëve e të autorëve të vjetër shqiptarë, si Marin Barleci, Frang Bardhi etj. F. Bardhi ka dhënë një gojëdhënë, sipas së cilës qyteti i Sapës në Tejdrin është rrënuar prej romakëve, kur luftonin kundër Pirros së Epirit . Hartografi i shquar italian Xhakomo Kanteli, siç e ka pasqyruar në hartën që ai ka botuar në vitin 1689, gjatë udhëtimit të tij në Shqipëri në fund të viteve 80 të shek.XVII, ka dëgjuar në Elbasan një gojëdhënë, sipas së cilës në atë qytet kishte lindur Pirroja. Ali Pasha e ka quajtur veten pasardhës të Pirros dhe është mbiquajtur Pirroja modern. Kështu ka shkruar konsulli francez i vendosur pranë tij në Janinë, Pukëvili . Te banorët e Shqipërisë së Poshtme kujtesa historike për Pirron është shumë e madhe. Shtjefën Gjeçovi ka thënë se shqiptarët e këtyre trevave e lidhnin emrin e të drejtës dokesore me emrin e Pirros: “Krahi që i afrohen Gjinokastrës thonë: “Me ba kuvend mbas kanunit të Pirrit”. Shumë toponime kanë emrin e tij, madje Pirroja përmendet edhe në këngët popullore.

Edhe më i fuqishëm te shqiptarët është ruajtur gjatë shekujve kujtesa e thellë historike për Aleksandrin e Madh. Edhe pse jetoi pak, 33 vjet (356-323 para erës sonë) dhe mbretëroi vetëm 13 vjet (336-323), Aleksandri i Madh është personaliteti shtetëror dhe ushtarak më i madh që kanë nxjerrë trevat e Ballkanit dhe një nga figurat më të shkëlqyeshme të historisë evropiane dhe botërore. Prandaj njohja më e thellë dhe studimi i jetës së Aleksandrit të Madh vijon të jetë shumë e madhe kudo nëpër vendet e ndryshme të botës. Vetëm fondi i librave kushtuar këtij personaliteti të shquar të historisë botërore është mbi 20 000 tituj . ushtritë iliro-trake, të komanduara prej Aleksandrit të Madh, për herë të parë në historinë evropiane, ndalën vërshimin e hordhive aziatike

në drejtim të Evropës, i mposhtën ato dhe arritën deri në zemër të Azisë, në Indi. Ai bashkoi në një perandori shumë të madhe pjesë të Evropës, Azisë e të Afrikës. Kjo perandori shtrihej nga Afrika Verilindore (Egjipti), në perëndim dhe arrinte në lindje, deri në Indi. Në perandorinë e Aleksandrit të Madh u përhapën gjerësisht arritjet më të përparuara të kulturës evropiane të kohës, sidomos në fushën e ndërtimit të qyteteve, të artit etj. Që nga Afrika Veriore e deri në Indi, një varg qytetesh të ngritura në kohën e Aleksandrit të Madh ende dhe sot kanë emrin e tij, duke ruajtur kështu në mijëvjeçarë kujtimin dhe lavdinë për veprën e pavdekshme të tij. Në Kafaristan (midis Afganistanit dhe Pakistanit) ka ende edhe sot ngulime me pasardhës të ushtrive iliro-trake të vendosura që në kohën e Aleksandrit të Madh . Aleksandri i Madh përmendet edhe në librin e shenjtë të Kuranit .

Figura e Aleksandrit të Madh është e pashlyeshme në kujtesën historike të popujve autoktonë të Ballkanit, të cilët gjithnjë e përkujtojnë atë me adhurim. Sipas autorëve të vjetër (Tit Livit, Plutarkut, Lucianit,

Pausanias, Apianit etj.), Pirroja i Epirit e quante veten pasardhës të Aleksandrit të Madh të cilin e adhuronte shumë, madje sulmoi dhe e pushtoi qytetin e Verias në Maqedoni, sepse Aleksandri i Madh iu shfaq në ëndërr Pirros, të cilin e këshilloi për një veprim të tillë .

Krahas gojëdhënave të shumta, për jetën dhe veprën e pavdekshme të Aleksandrit të Madh, pas autorëve të vjetër grekë, u shkruan libra edhe nga autorët romakë e bizantinë, e më pas nga vetë ballkanasit, si për shembull në Rumani, që në shek.XVII . Perandorë bizantinë dhe shumë sundimtarë e mbretër ballkanas e kanë adhuruar Aleksandrin e Madh dhe si sundimtarë janë ripagëzuar me emrin e tij.

Aleksandri i Madh është përkujtuar gjithnjë me adhurim të veçantë prej shqiptarëve, që janë trashëgimtarë të drejtpërdrejtë të banorëve autoktonë jogrekë të pjesës së Gadishullit Ilirik që shtrihet në jug të lumit Danub (të cilësuar si “barbarë” prej autorëve të vjetër grekë), të cilëve u përkisnin edhe banorët e Maqedonisë së lashtë dhe historia e saj. Në traditën popullore shqiptare dhe në trashëgiminë historike ai jepet kryesisht si mbreti Leka i Madh. Këtë shndërrim të emrit në gjuhën shqipe nga Aleksandri i Madh në Leka i Madh e ka shprehur mjaft qartë Pjetër Bogdani në veprën e tij “Çeta e Profetëve”, duke e shkruar italisht “Alessandro Magno” dhe shqip “Leka i Madh” . Në burimet historike, që njihen deri tani, del se emri Lekë është përdorur nga shqiptarët që në shek.XI . Krahas emrit Lekë, që është përkujtim i Aleksandrit të Madh, është përhapur gjatë shekujve të mesjetës edhe emri Llesh që ka lidhje me shenjtorin Aleksandër (Shën Lleshi).

Lekë, si variant i shkurtuar i emrit Aleksandër, është emër i fondit të antroponimisë kombëtare të përdorur gjerësisht prej shqiptarëve gjatë shekujve të mesjetës, kudo që ata kanë banuar, si në trojet e tyre amtare ashtu edhe në diasporë. Lekë është ruajtur si emërtim i banorëve (lekët) të krahinës së Mbishkodrës¹² dhe Leknia si emër i krahinës që shtrihet si një brez i gjerë gjatë bregut jugor të lumit Drin . Toponime me emrin Lekë gjenden kudo në trojet shqiptare, si për shembull fshatrat Lekaj në Kavajë, Lekasi në Opar të Korçës, Lekli në Tepelenë etj . Që emrat e njerëzve kanë kaluar në emra vendesh, kjo dëshmohet edhe në “Regjistrin kadastral osman të Sanxhakut të Ohrit të vitit 1583”. Banorët e krahinat shqiptare që njihen me emërtimin “Nëntë malet e Gegëve” , sipas regjistrit të mësipërm, fjalën gegë e kanë pasur si emërtim mbizotërues , nga e cila ka lindur makrotoponimia Gegni. Fjala gegë është përdorur edhe në Shqipërinë e Poshtme si emër njerëzish dhe si emër vendi, si p.sh. fshati Gegë në veri të Beratit¹⁷.

Dëshmia më e hershme e shkruar për përkujtimin e Aleksandrit të Madh prej shqiptarëve i përket gjysmës së parë të shek.XIV. Ajo gjendet në vëllimin monumental “Statutet e Shkodrës të gjysmës së parë të shek.XIV” . Statutin e tyre mesjetar, që në kohën osmane u quajtën kanune, shkodranët e kanë lidhur me emrin e Aleksandrit të Madh.

“Privilegji i Aleksandrit të Madh”, edhe pse nuk ka bazë historike, është dokument i dorës së parë që është shkruar gjatë shekujve të mesjetës. Ky ‘privilegj” dëshmon se te banorët e Shkodrës në shek.XIV-XV është ruajtur në kujtesën e tyre historike se para 18 shekujsh Leka i Madh ishte sundimtar shumë i fuqishëm (rrjedhimisht edhe legjislator i madh), i cili, sipas dëshirave të krijuesve të këtij “privilegjit”, u kishte dhënë shkodranëve lehtësi për të qenë zotëruesit e viseve bregdetare të Adriatikut. Këtë “privilegj” shkodranët e kanë shfrytëzuar gjatë shekujve të mesjetës për të ruajtur të drejtat e vetëqeverisjes kur pushteti venedikas u shtri në qytetin e tyre, gjithashtu edhe ndaj pushtetit të Balshajve dhe të sundimtarëve të tjerë shqiptarë dhe të huaj. Në rrethanat e një jete politike të trazuar banorët e qytetit të Shkodrës e përhapën dhe e propaganduan mjaft emrin e Aleksandrit të Madh në marrëdhëniet me vendet e tjera. Atëherë Shkodra ka qenë qytet mesjetar shumë i rëndësishëm, sepse në të kryqëzoheshin rrugë të shumta tregtare që vinin prej të gjitha viseve të Shqipërisë së Epërme dhe të Mesme. Prandaj edhe përkujtimi për Lekën e Madh nuk u shua në trojet e Shqipërisë së Epërme. Nga shkodranët ai u ringjall më tej. Sipas një gojëdhëne ata Aleksandrin e Madh e quajnë themeluesin e qytetit të tyre .

“Privilegji i Aleksandrit të Madh” i shek.XIV nuk është dëshmi rastësore e përkujtimit të figurës së tij prej shqiptarëve. Burimet historike të shek.XV dhe burimet e mëvonshme japin të dhëna të shumta që dëshmojnë se Aleksandri i Madh është rrënjosur thellë në kujtesën historike të shqiptarëve.

Heroi ynë Kombëtar, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, e ka adhuruar Aleksandrin e Madh. I pajisur me kulturën humaniste të kohës, Skënderbeu, që i përkiste një familjeje fisnike të kulturuar shqiptare dhe me tradita drejtuese në trojet kombëtare, është krenuar me historinë e lashtë e të lavdishme të kombit shqiptar. Heroi ynë Kombëtar ka mbajtur si emër të dytë vetjak emrin e Aleksandrit të Madh, që tek osmanët ka pasur përgjegjësen Iskander (Skënder në gjuhën shqipe). Në një letër të shkruar prej Skënderbeut në shtator të vitit l46l, krahas rikujtimit të fitoreve të Pirros së Epirit kundër romakëve, ai me krenari ka shkruar edhe për Aleksandrin e Madh, se “të parët tanë.. .me Aleksandrin shkuan deri në Indi”.

Gjithashtu edhe simbolin e stemës së Aleksandrit të Madh, diellin në trajtën e një ylli me tetë cepa, Skënderbeu e ka vënë në vulën dhe në stemën zyrtare të shtetit shqiptar që ai krijoi. Në stemën e Filipit II të Maqedonisë, dielli është dhënë në trajtën e një ylli me 16 cepa .

Stemën me yllin, si simbol të diellit, Skënderbeu do ta ketë njohur prej monedhave të vjetra të prera në kohën e Aleksandrit të Madh, të cilat, siç kanë shkruar udhëtarët e huaj, deri vonë janë përdorur masivisht e me adhurim si hajmali prej shqiptarëve . Këto monedha janë prerë edhe pas vdekjes së Aleksandrit të Madh dhe janë zbuluar shumë në trojet shqiptare, si në afërsi të Maliqit (Hija e Korbit), në Holm, Apolloni, Pogradec, Dimal, Ersekë, Leshnicë e Sipërme, Selcë, Irmaj etj . Dielli është adhuruar prej shqiptarëve dhe simboli i tij del rëndom në zbukurimet e bizhuterive, të veshjeve etj^.

Ylli, si simbol i diellit, është vendosur dy herë në vulën e madhe të Skënderbeut.

Deri sot, përshkrimi i kësaj vule është bërë sipas gjurmës së saj në dyllin e një letre të Skënderbeut të 13 qershorit të vitit 1458 që ndodhet në Arkivin Historik të Dubrovnikut. Hedhje në vizatim e gjurmës së vulës të kësaj letre është bërë nga shkencëtari sllovak Pavël Jozef Shafarik (P.J.af  në mesin e shek.XIX, kur dylli i kësaj letre ruante më mirë se sot gjurmën e vulës. Përshkrim dhe vizatim sipas një vështrimi të drejtpërdrejtë ka bërë për gjurmën e vulës së madhe të Skënderbeut Tefik Geci në vitet 60 të shek.XX. Ai ka përmendur me këtë rast edhe dëmtimin që ka pësuar dylli i vulës së letrës së Skënderbeut gjatë kalimit të saj nga arkivi në arkiv (Dubrovnik, Vjenë, Beograd, Vjenë, Dubrovnik) . Ajo që bie në sy është se të tre vizatimet e gjurmës së vulës së madhe të Skënderbeut kanë ndryshime midis tyre në rrethin ku është shkruar me shkronja kapitale emri i Heroit tonë Kombëtar, sepse dylli është i dëmtuar dhe emrit familjar të tij i mungojnë dy ose tri shkronjat e fundit. Te Dh. Pilika dhe T. Geci mbiemri i Skenderbeut është dhënë Castriot[ivs], kurse te L. Shllaku Castriot[vs]. Ndryshim tjetër vihet re tek emri mysliman i Heroit. Te Dh. Pilika dhe L. Shllaku është Scendarbigo, kurse tek T. Geci Scendarbic, i cili çuditërisht në tekst e ka dhënë Scendarbigo. Kur e kam vështruar në vitet 1972 dhe 1974 letrën e Skënderbeut në Arkivin e Dubrovnikut, trajta Scendarbic e këtij emri, që e kam pasqyruar në disa botime   jo vetëm nga ana gramatikore është e saktë, por edhe nga ana grafike. Pas emrit Scendarbic është një rreth për të shënuar mbarimin e fjalës dhe jo shkronja o që, siç dallohet te emri Georgius, është vezake dhe më e madhe. Këto ndryshime i ka dalluar edhe Dritan Egro pas vështrimit që ka bërë gjatë shkurtit të vitit 2005 në

Arkivin e Dubrovnikut, ku dylli i dëmtuar i letrës së Skënderbeut ruan pjesërisht gjurmën e vulës së tij. Në skicat e botuara për vulën e Skënderbeut ka ndryshime edhe në trajtën e yllit që ndodhet në krye të vulës, pikërisht në rrethin ku është shkruar emri i Heroit. Sipas Dh. Pilikës dhe T. Gecit është një yll me tetë rreze, kurse sipas L. Shllakut është një yll me tetë cepa. Sipas D. Egros tani është vështirë të dallohet në se ylli ka qenë me cepa apo me rreze.

E rëndësishme është që, bashkë me emrin e plotë të Heroit tonë Kombëtar, Georgivs Castriot[vs] Scendarbic, vula e tij ka pasur në krye të rrethit anësor një yll me tetë cepa ose rreze, që është simbol i diellit. Nën yllin e parë dhe midis dy krerëve të shqiponjës së vulës së Skënderbeut është një yll i dytë me gjashtë cepa.

Ylli me tetë cepa është midis dy krerëve të shqiponjës edhe në stemën e Kastriotëve. Për herë të parë e kam njohur yllin me tetë cepa të kësaj steme nga përshkrimi dhe fotografitë që konsulli i nderit i Shqipërisë në Napoli, av. Klaudio Panarela, i ka bërë stemës më 12 prill 2002, sipas kërkesës së ambasadorit shqiptar në Romë, Pëllumb Xhufi.

Stema e Kastriotëve, me yllin me tetë cepa, është gdhendur dy herë në varrin monumental të nipit të Skënderbeut, Konstandinit, që gjyshja e tij dhe gruaja e Heroit tonë Kombëtar, Donika, ia ngriti në Napoli të Italisë në vitin 1500 . Vula e madhe e Skënderbeut dhe stema e Kastriotëve dëshmojnë se ylli me tetë cepa, si simbol i diellit, ka qenë më i përdorur nga Heroi ynë Kombëtar. Pra duhet pranuar se ylli me tetë cepa është midis dy krerëve të shqiponjës edhe në flamurin e tij. Shqiponja dykrenore, sipas M. Barlecit, ishte simboli kryesor dhe i hershëm i Kastriotëve . Kjo dëshmon se paraardhësit e Skënderbeut kanë pasur funksione drejtuese të larta në kohën e Perandorisë Bizantine.

Në stemën e Kastriotëve, jo rastësisht, gruaja e Skënderbeut, Donika Kastrioti, ka dhënë të skalitura dy kurora mbi krerët e shqiponjës dhe ka shkruar në varrin e nipit të saj, Konstandinit, se ishte “i ndritur prej gjakut e prejardhjes mbretërore dhe perandorake” . Nga ky epitaf i varrit të djalit të djalit (Gjon Kastriotit) të Skënderbeut del qartë se Kastriotët ishin pasardhës të familjeve të mëdha mbretërore e perandorake. Donika ka vënë në këtë epitaf njërin nga mbiemrat e shumtë të vajzërisë së saj, Kominata (Andronica Cominata) për Komnena, që na lejon se pretendimi për gjakun mbretëror e perandorak të Kastriotëve ka ardhur nga linja e saj, e cila kishte lidhje me familjen perandorake bizantine Komneni. Edhe në epitafin e vitit 1506, në varrin e vëllait të madh të Konstandinit, Gjergj Kastriotit, ndër të tjera është shënuar se ishte me gjak të pastër perandorak: “I ndritur prej prejardhjes së pastër perandorake”.

Epitafi në varrin e një nipi tjetër të Skënderbeut, Alfonsit, ka qenë vëllai i vogël i Gjergjit e i Konstandinit, që është në manastirin mbretëror

San Trinidad të Valencias në Spanjë, e ndriçon më tej dhe e bën më të drejtpërdrejtë e të adresuar pretendimin e Kastriotëve për gjakun e tyre mbretëror e perandorak. Në fillim të shek.XVI Donika Kastrioti ka qenë në Spanjë bashkë me një nip, Alfonsin, që do ta ketë birësuar si djalë të saj, sepse në epitaf është shënuar si djalë i Skënderbeut. Alfons Kastrioti ka vdekur në vitin 1503. Në epitafin e varrit të Alfonsit, Skënderbeu është quajtur “Mbret i Shqipërisë” (Rey de Albania). Gjithashtu është shkruar se Heroi shqiptar “për prejardhjen e tij, vlerën dhe madhështinë e shpirtit, krahasohej me mbretin Aleksandër të Maqedonis딳⁰. Krahasimi i prejardhjes së gjakut prej Aleksandrit të Madh, jepet tërthorazi edhe nëpërmjet titullit “Dominus” dhe ngjyrës së purpurt të petkave të Skënderbeut.

Titulli zyrtar i Skënderbeut ka qenë “Dominus Albaniae”. “Dominus” tregon pozitën juridike të tij si kryetar shteti dhe “Albania” emrin e shtetit ku ai ka ushtruar pushtetin e vet. Në letërkëmbimin me burrat e shtetit e me personalitetet politike të kohës së tij, titulli i Skënderbeut “Dominus” si kryetar sovran shteti zakonisht është shoqëruar edhe me fjalë të tjera, si magnificus (i madhërueshëm), illustrissimus (i përndritur), potens (i fuqishëm), princeps (sovran), spectabilis (i shkëlqyeshëm) etj., si edhe, në ndonjë rast, është paraprirë me fjalën e zakonshme të letërkëmbimeve “dominus…” për “zoti…”. Sipas historianit të shquar rumun Nikolla Jorga “dominus”, si titull pushteti, është i njëjtë me titullin perandor, mbret, kral, si edhe me basileus (basileos ka qenë titulli i pushtetit të Aleksandrit të Madh)³¹.